 |
| اویغور اویونچی قیزی |
دکتر خانگلدی اونق: ۱۹۹۱- نجی یئلدا٬ توتالیتار اس اس ار دؤولتینینگ داغاماغی بیلن٬ ساوت سایوزئنئنگ تابینلئغئنداقی دوران ۱۴ دؤولت اؤز غاراشسئزلئغئنا ایه بولدئلار. شوندان بیلأک بو یورتلار٬ داشاری یورتلار بیلن اؤزباشداق خلق آرا دیپلماتیک غاتناشئقلاری یولا غویدولار. ترکمن دؤولتی اؤز ییتیرن اوغوز تورکی دیاسپوراسئندا دونیأنینگ دورلی کنجکلرینه یایراپ یرلشن تورکمن طایپا - تیره لرینی تاریخدا ائزارلاماق بیلن٬ اولاردان بلی - بلی نشانالار یوزه چئقارئلدی.
بو مسئلأنی اؤورنمکلیگینگ اوغروندا تورکمنستانئنگ مینیسترلر کابینتینینگ یانئنداقی تاریخ انستیتوتئنا بلی درجه ده یوقاری پای دوشدی. شول ساندا ترکمنستانئنگ ختای دؤولتی بیلن خلق آرا غاتناشئغئنی یولا غویولاندان بیلأک٬ تاریخ اینستیتوتئندان یاش عالئملارا اول یره گیدیپ یوقاری بیلیملرینی آرتدئرماغا ممکینچیلیک دؤردیلدی. ترکمنستانئنگ تاریخ انستیتوتئنئنگ یاش عالئملارئندان آتدایف چاری و مشریق اف سردار داغی لار سایلانئپ ختای یوردونا اوقوا گیدمأگه تاییارلاندئلار. بو عالئملارئنگ بریأن ماغلوماتلارئنا گؤرأ٬ معلیم بولوشی یالی ترکمنلر اورتا عصیرلاردا دونیأنینگ دورلی کنجکلرینده مکان توتوپدئرلار. شول ساندا اولار چین (ختای) یورتلارئنا - دا٬ بارئپدئرلار. اولار «سالئر» و «اویغور» تورکمنلری بولوپدئر.
سالئرلارئنگ آدئنئنگ عرب الیپبیینده دورلی شکلیده یازئلئشی بار٬ اولار«سالئر»٬ «سالور»٬ «سالار»٬ «سالیر»٬ «سالغیر» ... یالی گؤرنوشلرده گؤرکزیلیأر.
WikiPediA: The Salar people (Salar: Salır; Chinese: 撒拉族; pinyin: Sālāzú) are an ethnic minority of China who largely speak Salar, in the Oghuz branch of Turkic languages. Read more ...
تورکمنستانئنگ مینیسترلر کابینتینینگ یانئنداقی تاریخ انستیتوتئنئنگ دونیأ تورکمنلری اؤرنیش بؤلومینینگ کیچی علمی ایشگأری٬ یاش عالیم چاری آتدایف ایلکینجی ساپار ختایا بارئپ گلندن سونگ٬ شو تما بویونچا٬ تاریخ اینستیتوتئنئنگ «دونیأ تورکمنلری اؤورنیش» بؤلومینینگ طاراپئندان بو یاش عالئم بیلن صحبتدشلیک گچیردیک.
تورکمنیستان دؤولتی غاراشسئزلئغئنی آلاندان سونگ ختای دؤولتی بیلن غاتناشئقلار یولا قویولدی. تورکمنیستانئنگ طالئپلارئنا اول یره گیدیپ اوقووا گیرمأگه ممکینچیلیکلر دؤردیلدی. علمی ایشگأرلرینگ ایکی طاراپلائین ایش تجریبه لرینی آرتدئرماق اوچین مدنی آلئش - چالئشلار یولا قویولدی. سالئر تورکمنلری بارادا ختای قایناقلارئندان هم بیلکی چشمه لرده گرکلی ماغلوماتلاری تاپسا بولیار. بو بارادا٬ یاش عالیم چاری آتدایف بیلن آشاقداقی گوررینگدشلیگی گچیردیک:
خ. اونق - حورماتلی آتدایویچ چاری٬ خوش گلدینگیز! ... سیز ختایا گؤچیپ گیدن اوغوز تورکمنلری بارادا نامه لر اؤورندینگیز٬ و اولار هایسی یورتلاردا مکان توتوپ یاشایارلار؟
چاری آتدایف - ساغ بول! ... سالئرلارئنگ ختایا گؤچیپ بارئشئنئنگ XIV - عصرئنگ آیاقلارئنا دگیشلی بولاندئغی بو یرده معلیم بولیار. بو بارادا "گوندوغار خالقلاری" آتلی آکادمیکی نشرینگ آوتورلاری شیله یازیارلار: ...
«XIV - عصرئنگ آخیرلارئندا قره مان اوروغئندان بولان سمرقندئنگ سالئرلاری مرکزی آسیا گؤچیپ٬ "سین سئی"-دن گون اورتا بؤلکلرینده یرلشیپدیرلر. سالئرلار ختایئنگ سین تیان "خون هوآ (اویِور)" آوتونوم اطراپلارئندا "غان سوی" و "تسین خای" ولایاتلارئنئنگ٬ "پکین" و "این سین" شهرلرینده یرلشیپ دیرلر. اولارئنگ کؤپ برلشن مکانی «تیسین خای» ولایتی بولوپدئر.
غان سو ولایاتئندا یاشایان سالئرلار بارادا شول یرده ختای دیلینده چاپ ادیلن «غان سو شائو(شاشو) شوجو»٬ «غان سو ولایتی نئنگ آز سانلی ملتلرینینگ ایلاتلاری» آتلی کیتاپدا یازئلیار. شول کیتابئنگ بریأن ماغلوماتلارئنا گؤرأ٬ سالئرلارئنگ اساسی یایران یرلری "تسین خای" ولایتینینگ گوندوغارئندا٬ «سون خووا» آوتونوم اویه زدی خاساپلانیار.
خ. اونق - سالئرلارئنگ جمغئیت سانی بارادا آنئق ماغلوماتلار بارمی؟
چاری آتدایف - اول بارادا ۱۹۸۸- نجی یئلئنگ ایلات خاسابئنا گؤرأ٬ سالئرلارئنگ سانی٬ ختای دا ۶۹۰۰۰ مونگ ۱۰۲ سانی آدام بولوپ٬ شونونگ ۸۸/۱ گؤتریمی "تسین خای" ولایاتئندا یاشایارلار.
غان سوی ولایاتئنداقی سالئرلار۵ مونگ ۱۱۱ آدام٬ بو بولسا٬ بوتین یورتداقی سالئرلارئنگ ۷.۴ گؤتریمینی اؤز ایچینه آلیار. غان سوی ولایتینینگ سالئرلارئنئنگ اساسی یایران یرلری «جی شی شان» شأهریستانئ٬ اول «لین اویا هوای» آوتونوم اوقروغی٬ «غان شان» آوتونوم اوقروغی یالی یرلرده اوتوروملاشئپدئرلار. شیله هم لین چزاو شهرینده هم آز سانلی سالئرلار یاشایارلار. جی شی شان شأهریستانئندا سالئرلارئنگ همه سی ۴ مونگ ۱۲ آدام٬ بو ولایتینگ همه سالئرلارئنئنگ ۷۸/۴ گؤتریمینی اؤز ایچینه آلیار. غالانلاری بولسا «خوای»٬ «دونسیان»٬ «باران»٬ «هان» ملت لری بولوپدئر.
خ. اونق - اولارئنگ یر - یورتلارئنئنگ گئوگرافیکی دورومی هم خوجالئق مشغولیاتلاری بارادا بیر گوررینگ برسنگیز!؟
چاری آتدایف - «جی شی شان» شأهریستانئنئنگ دمیر غازئق - گوندوغار بؤلگی اؤرأن سووئق و داغلئق بولوپ٬ رل یفی- یر اوستینینگ قورولوشی گون اورتا - گونباتارا طاراپ بییکلیک٬ دمیرفازئق - گوندوغار جأهده طاراپ بولسا٬ پسلیک بولوپ٬ اوبا خوجالئغئندا اساسان «تووی»٬ «یرآلما(کارتوشکا)»٬ «داری» و بیلکی دأنه لی اؤسیملیکلر اؤسدوریلیأر. سالئر ایلاتلی شأهریستان مالدارچئلئقدا اولی مکان توتوپ دوریار. اول یرلرده قویونلار٬ آتلار٬ سئغئرلارئنگ اؤنوملرینینگ اولی گؤوریمی اؤندیریلیأر.
خ. اونق - ختای دا یاشایان سالئر تورکمنلرینگ ائنانچ دأپ-دستولاری نأ درجه - ده٬ غالئپدئر؟
چاری آتدایف - تورکمن طایپا-تیره لرینینگ آراسئندا٬ سالئرطایپالاری ایلکینی مسلمان دینینه اویانلار بولوپدئرلار. اولار اؤرأن حاربی٬ سؤوشجنگ هم چپر هنأرمند آدام لار بولوپدئرلار. اولارئنگ سانی مونگه غولای آدام بولوپ٬ شین خای ولایتینینگ «سون خوای» اطراپلارئندا یرلشیپدیرلر. غولایدا یاشایان «تبَت لی لر٬» «خوای لی لار» هم «هان» ملتی بیلن قودا-غارئنداشلئقلار ادیپ اؤزآرا یاقین غاتناشئقدا بولوپدئرلا. سالئرلاردا شو گونلره چنلی هم یرلی تبَت لی لرینگ بیرنیچه آداملاری٬ دأپلری ساقلانئپ غالئپدئر.
تورکمنیستان دؤولتی غاراشسئزلئغئنی آلاندان سونگ ختای دؤولتی بیلن غاتناشئقلار یولا قویولدی. تورکمنیستانئنگ طالئپلارئنا اول یره گیدیپ اوقووا گیرمأگه ممکینچیلیکلر دؤردیلدی. علمی ایشگأرلرینگ ایکی طاراپلائین ایش تجریبه لرینی آرتدئرماق اوچین مدنی آلئش - چالئشلار یولا قویولدی. سالئر تورکمنلری بارادا ختای قایناقلارئندان هم بیلکی چشمه لرده گرکلی ماغلوماتلاری تاپسا بولیار. بو بارادا٬ یاش عالیم چاری آتدایف بیلن آشاقداقی گوررینگدشلیگی گچیردیک:
خ. اونق - حورماتلی آتدایویچ چاری٬ خوش گلدینگیز! ... سیز ختایا گؤچیپ گیدن اوغوز تورکمنلری بارادا نامه لر اؤورندینگیز٬ و اولار هایسی یورتلاردا مکان توتوپ یاشایارلار؟
چاری آتدایف - ساغ بول! ... سالئرلارئنگ ختایا گؤچیپ بارئشئنئنگ XIV - عصرئنگ آیاقلارئنا دگیشلی بولاندئغی بو یرده معلیم بولیار. بو بارادا "گوندوغار خالقلاری" آتلی آکادمیکی نشرینگ آوتورلاری شیله یازیارلار: ...
«XIV - عصرئنگ آخیرلارئندا قره مان اوروغئندان بولان سمرقندئنگ سالئرلاری مرکزی آسیا گؤچیپ٬ "سین سئی"-دن گون اورتا بؤلکلرینده یرلشیپدیرلر. سالئرلار ختایئنگ سین تیان "خون هوآ (اویِور)" آوتونوم اطراپلارئندا "غان سوی" و "تسین خای" ولایاتلارئنئنگ٬ "پکین" و "این سین" شهرلرینده یرلشیپ دیرلر. اولارئنگ کؤپ برلشن مکانی «تیسین خای» ولایتی بولوپدئر.
 |
| Salar Ethnics in China- Slide Shaw |
خ. اونق - سالئرلارئنگ جمغئیت سانی بارادا آنئق ماغلوماتلار بارمی؟
چاری آتدایف - اول بارادا ۱۹۸۸- نجی یئلئنگ ایلات خاسابئنا گؤرأ٬ سالئرلارئنگ سانی٬ ختای دا ۶۹۰۰۰ مونگ ۱۰۲ سانی آدام بولوپ٬ شونونگ ۸۸/۱ گؤتریمی "تسین خای" ولایاتئندا یاشایارلار.
 |
| سالئر گلینی |
غان سوی ولایاتئنداقی سالئرلار۵ مونگ ۱۱۱ آدام٬ بو بولسا٬ بوتین یورتداقی سالئرلارئنگ ۷.۴ گؤتریمینی اؤز ایچینه آلیار. غان سوی ولایتینینگ سالئرلارئنئنگ اساسی یایران یرلری «جی شی شان» شأهریستانئ٬ اول «لین اویا هوای» آوتونوم اوقروغی٬ «غان شان» آوتونوم اوقروغی یالی یرلرده اوتوروملاشئپدئرلار. شیله هم لین چزاو شهرینده هم آز سانلی سالئرلار یاشایارلار. جی شی شان شأهریستانئندا سالئرلارئنگ همه سی ۴ مونگ ۱۲ آدام٬ بو ولایتینگ همه سالئرلارئنئنگ ۷۸/۴ گؤتریمینی اؤز ایچینه آلیار. غالانلاری بولسا «خوای»٬ «دونسیان»٬ «باران»٬ «هان» ملت لری بولوپدئر.
خ. اونق - اولارئنگ یر - یورتلارئنئنگ گئوگرافیکی دورومی هم خوجالئق مشغولیاتلاری بارادا بیر گوررینگ برسنگیز!؟
چاری آتدایف - «جی شی شان» شأهریستانئنئنگ دمیر غازئق - گوندوغار بؤلگی اؤرأن سووئق و داغلئق بولوپ٬ رل یفی- یر اوستینینگ قورولوشی گون اورتا - گونباتارا طاراپ بییکلیک٬ دمیرفازئق - گوندوغار جأهده طاراپ بولسا٬ پسلیک بولوپ٬ اوبا خوجالئغئندا اساسان «تووی»٬ «یرآلما(کارتوشکا)»٬ «داری» و بیلکی دأنه لی اؤسیملیکلر اؤسدوریلیأر. سالئر ایلاتلی شأهریستان مالدارچئلئقدا اولی مکان توتوپ دوریار. اول یرلرده قویونلار٬ آتلار٬ سئغئرلارئنگ اؤنوملرینینگ اولی گؤوریمی اؤندیریلیأر.
خ. اونق - ختای دا یاشایان سالئر تورکمنلرینگ ائنانچ دأپ-دستولاری نأ درجه - ده٬ غالئپدئر؟
چاری آتدایف - تورکمن طایپا-تیره لرینینگ آراسئندا٬ سالئرطایپالاری ایلکینی مسلمان دینینه اویانلار بولوپدئرلار. اولار اؤرأن حاربی٬ سؤوشجنگ هم چپر هنأرمند آدام لار بولوپدئرلار. اولارئنگ سانی مونگه غولای آدام بولوپ٬ شین خای ولایتینینگ «سون خوای» اطراپلارئندا یرلشیپدیرلر. غولایدا یاشایان «تبَت لی لر٬» «خوای لی لار» هم «هان» ملتی بیلن قودا-غارئنداشلئقلار ادیپ اؤزآرا یاقین غاتناشئقدا بولوپدئرلا. سالئرلاردا شو گونلره چنلی هم یرلی تبَت لی لرینگ بیرنیچه آداملاری٬ دأپلری ساقلانئپ غالئپدئر.
 |
| «هان آی» گلینی |
مثال اوچین٬ اشیکلری ایشکافدا ساقلاماق٬ آساواچلاردان آسئپ غویماق٬ توی توتولاندا گلین موندیریلن آتئنئنگ توینوغئنا سویت سپمک٬ توی دا اؤیونگ ایچینده تؤرت دیوارئنگ بوروجئندا آق داش غویماق٬ بولارئنگ همه سی سالئرلار بیلن تبَت لی لرینگ آراسئندا یئغی غاتناشئقلارئنگ بولاندئغئنی معلیم ادیأر. سالئرلار باشدا اونق هنأرمندچیلیک هم اونق سؤودالار بیلن مشغول لانئپدئرلار. اولار مسلمان دینینه اویوپ٬ بیرنأچه عاداتلاری٬ دأپ - دستورلاری «خو آی» ملتینینگ دأب - دستورلاری بیلن اوتغاشدئرئپدئرلار.
عیال لاری کله لرینی یاپئپ٬ آچئق رنگکلی اشیکلری گیینیأرلر. اولار اساسان تیکینچیلیک ایشلری بیلن مشغوللانئپ اولاری اوستادلئق بیلن یرینه یتیریپدیرلر. ارکک کیشیلری بولسا٬ کلَه لرینه چور دپه لی آق یا-دا٬ قره رنگکلی اؤزبولوشلی ملَی تلپک گیینیأرلر.
خ. اونق - سالئرلارئنگ دیل و یازو باراداقی یاغدایی ناهیلی؟
چاری آتدایف - سالئرلارئنگ اؤز دیلی هم یازولاری بار. اولارئنگ اویغورلار بیلن و بیله کی بیله یاشایان آز سانلی ملتلر بیلن دیلی قوشولوشئپ٬ آز تفاوتلئلئغی باردئر. سالئرلار اوزاق واقتلاپ هان ملتی بیلن بیله یاشاماغی سبأپلی اولارئنگ لکسیکالارئندا-دا٬ اونئنگ تأثیرلری دویولیار. اؤزلرینینگ بولسا٬ بای دیلی بار.
عیال لاری کله لرینی یاپئپ٬ آچئق رنگکلی اشیکلری گیینیأرلر. اولار اساسان تیکینچیلیک ایشلری بیلن مشغوللانئپ اولاری اوستادلئق بیلن یرینه یتیریپدیرلر. ارکک کیشیلری بولسا٬ کلَه لرینه چور دپه لی آق یا-دا٬ قره رنگکلی اؤزبولوشلی ملَی تلپک گیینیأرلر.
خ. اونق - سالئرلارئنگ دیل و یازو باراداقی یاغدایی ناهیلی؟
چاری آتدایف - سالئرلارئنگ اؤز دیلی هم یازولاری بار. اولارئنگ اویغورلار بیلن و بیله کی بیله یاشایان آز سانلی ملتلر بیلن دیلی قوشولوشئپ٬ آز تفاوتلئلئغی باردئر. سالئرلار اوزاق واقتلاپ هان ملتی بیلن بیله یاشاماغی سبأپلی اولارئنگ لکسیکالارئندا-دا٬ اونئنگ تأثیرلری دویولیار. اؤزلرینینگ بولسا٬ بای دیلی بار.
 |
| ختای تورکمنلری |
سالئرلارئنگ سون خوآی لار بیلن غاتناشئقلارئنئنگ یاقئندان بولماغی٬ اولارئنگ دأپ - دستورلارئنی تیز-آرا بیری - بیری بیلن یاقئنلاشدئرئپدئر. اولار خاضیر هم ۳۰-دان غاوئراق خوای فامیلیالارئنی اولانیارلار. ما٬ خوا٬ شسئ و باشغالار آراسئندا بیر بؤلگی بولسا٬ لینسیا ملتی نینگ فامیلیاسئنی اولانیار. آز سانلی یرلی هان ملتیندن بولان لار هم یواش-یواشدان سالئرلارئنگ یرلرینده اورناشئپ٬ قوشولوشئپ گیدیپدیرلر. ۱۵۹۰-نجی یئللار تؤورگی سالئرلارئنگ سانی ۱۰ مونگدن هم کؤپ اکنی. ۱۷۸۱-نجی یئلدا بولسا٬ ۶ مونگدن کؤپ مشغله بولوپ عمومی سانی ۳۰ مونگدن هم کؤپلیپدیر. شول یئل یرلی ایلاتئنگ وکیللری بیلن سالئرلار «تسین» پادیشالئغئنا غارشی قوزغالانگ توروزوپدئرلار. ...
دووامی بار! ...
... اونق خ. ۱۹۹۹ یئل
... اونق خ. ۱۹۹۹ یئل
...........................................................................................
No comments:
Post a Comment