 |
| جهانشاه حقیقی(مظفرالدین)ه |
مجلّه "هفته" مونترال: لیلی خاقانی - یازان دکتر خانگلدی اونق
* شو مقالا گون اورتا آذربایجان شیوه سینده گؤیبریلیأر!
... بیزیم مفاخیریمیز جهانشاه حقیقی XIV-نجی عصرین باشلارینده (۱۴۰۵/م. ایلی)٬((۱۳۹۹ /م. این رقم بر اساس مقایسه اسناد تدبیقی ثبت شده از جانب مورخین همدوره جهانشاه درست تر است. در نتیجه «جهانشاه حقیقی در اواخر قرن XIII /م. بدنیا آمده است.»)) دونیایه گلمیشدیر. بو نامدار عارف شاعیریمیز حاققینده یایینلانان اثرین گیریشینده بو عبارتلارلا معرفی اولار:
تاریخینXIV-XV - نجی عصیرلرینده تورکمن ادبیاتینین آدلی و گؤرکملی شاعیرلرینین بیری اولان جهانشاه حقیقی قره قویونلو دیر. الیمیزده کی وار اولان معلوماتلارا اساسلانساق، جهانشاه ۱۴۰۵ ميلادی ایلینده دنيایه گلیب. اونون آتاسی قره یوسف، ده اؤز ایامینین سیاسی ائجتماعی علوملاریندن فراستلی برخوردار اولان عالیم شخصیتلریندن بیری اولوب. اول تورکمنلرین قره قویونلو طایفه سیندن اولموشدور. جهانشاهین نیاسی اولان قره یوسفین ده آتاسی، قره محمد تورکمن، بایرام خوجه تورکمنین نوه سی اولدوغی بیر شخصیتی دیر کی بیر زامان بغداد حاکیمی اولان سلطان «اویس جلایرین» خدمت قیاده سینده اولموشدور.
البته جهانشاهین دوغولدوغو و دنیادن گیتدیگی سنه لرینی تدقیقات اولدیگی ان موثق قایناق بیزیم نظریمیزدن XV-نجی عصرین ایکینجی یاریمیندا یاشایان و جهانشاهین همدوره مورخلری، عالیم «م. ائنانج»، «دولتشاه سمرقندی» و «ابن تنری بردی» کمین عالیملرینین گؤرسدن سنه لری تدقیق ادیر. اولار جهانشاهین دوغولدوغو و وفاتی زاماناسینی بؤیله گؤستریرلر:
«... جهانشاه ۱۳۹۹/ميلادی ایلینده، برابر اولدوغو ۸۰۲ هجری قمری ایلینده آنادان اولوب و ۱۴۶۷/ميلادی ایلینده، برابر اولدوغو ۸۷۲ قمری ایلینده «اوزون حسن آق قویونلو» ایله اولان ساواشدا دونیادن گیتمیشدی ... »
* شو مقالا گون اورتا آذربایجان شیوه سینده گؤیبریلیأر!
... بیزیم مفاخیریمیز جهانشاه حقیقی XIV-نجی عصرین باشلارینده (۱۴۰۵/م. ایلی)٬((۱۳۹۹ /م. این رقم بر اساس مقایسه اسناد تدبیقی ثبت شده از جانب مورخین همدوره جهانشاه درست تر است. در نتیجه «جهانشاه حقیقی در اواخر قرن XIII /م. بدنیا آمده است.»)) دونیایه گلمیشدیر. بو نامدار عارف شاعیریمیز حاققینده یایینلانان اثرین گیریشینده بو عبارتلارلا معرفی اولار:
تاریخینXIV-XV - نجی عصیرلرینده تورکمن ادبیاتینین آدلی و گؤرکملی شاعیرلرینین بیری اولان جهانشاه حقیقی قره قویونلو دیر. الیمیزده کی وار اولان معلوماتلارا اساسلانساق، جهانشاه ۱۴۰۵ ميلادی ایلینده دنيایه گلیب. اونون آتاسی قره یوسف، ده اؤز ایامینین سیاسی ائجتماعی علوملاریندن فراستلی برخوردار اولان عالیم شخصیتلریندن بیری اولوب. اول تورکمنلرین قره قویونلو طایفه سیندن اولموشدور. جهانشاهین نیاسی اولان قره یوسفین ده آتاسی، قره محمد تورکمن، بایرام خوجه تورکمنین نوه سی اولدوغی بیر شخصیتی دیر کی بیر زامان بغداد حاکیمی اولان سلطان «اویس جلایرین» خدمت قیاده سینده اولموشدور.
البته جهانشاهین دوغولدوغو و دنیادن گیتدیگی سنه لرینی تدقیقات اولدیگی ان موثق قایناق بیزیم نظریمیزدن XV-نجی عصرین ایکینجی یاریمیندا یاشایان و جهانشاهین همدوره مورخلری، عالیم «م. ائنانج»، «دولتشاه سمرقندی» و «ابن تنری بردی» کمین عالیملرینین گؤرسدن سنه لری تدقیق ادیر. اولار جهانشاهین دوغولدوغو و وفاتی زاماناسینی بؤیله گؤستریرلر:
«... جهانشاه ۱۳۹۹/ميلادی ایلینده، برابر اولدوغو ۸۰۲ هجری قمری ایلینده آنادان اولوب و ۱۴۶۷/ميلادی ایلینده، برابر اولدوغو ۸۷۲ قمری ایلینده «اوزون حسن آق قویونلو» ایله اولان ساواشدا دونیادن گیتمیشدی ... »
گؤی مچید، تبریز ده، «جهانشاه»ین امریله و قیزی «صالحه»نین ایسته یینه بنا اولوب
تاریخدا
اولدوغو کمین، میلادی XIV-XV-نجی عصیرلرده، ایرانین باتی اوقروقلاریندا
یعنی قفغاز و آنادولی اؤلکه لرینده قره قویونلو و آق قویونلو تورکمنلر
حکومروانلیق اتمیشلر. او زامان جهانشاهین آتاسی قره یوسفون حکمدارلیق ائدن
دؤوری الموشدور. قره یوسوف دنیادن گیدندن سون، جهانشاه حکومدارلیغا گئچیر.
...
جهانشاهین گنج زامانی حققینده چوخ بیر قوی تدقیقات اولماسا-دا، موجود اولان تاریخی قایناقلارین معلوماتلاری اساسیندا، اونین گنج ایامی ۱۶ یاشیندا زنجان سلطانیه سینین حاکیمیتیندن دولت قورومونی باشلاییر. ۱۴۲۰/م. ایل، جهانشاه ۲۱-۲۰ یاشیندا، طرابوزان ایمپیراتورلیگی آلکسی دؤرتین قیزی ایلن اؤولنمیشدیر. البته او زامان اونون «جان بیگم» آدلی بیر تورکمن خاتونی هم اولوبدیر. جهانشاه خاتونلاریندان چوخ متابعت اتمیشدیر.
گؤی مچیدین کاشی طرح لری
جهانشاهین اثرلرینه باخاندا، اوندا بو عارف پادشاهین ادبی-مکتبی فرازلاری، شعرلرینین بند-بندیندن معلومدور. البته بو قیسسا باخیمدا جهانشاهین بوتون زندگی سی و یارادیجیلیغینین گوشه لرینه گیرمک ممکین دییر، امُا، جهانشانین ادبی – مکتبی طریقتینده «حروفیزیمین» (حروفیه مکتبی) چوخ برجسته تندنسیالاری گؤرینییر. تورکمان قوهوملارینین بیر بویوک مفاخیرلریندن اولان منصور حلاجین مکتبیندن جوشان عماداُلدین نسیمینین طریقتیندن افاده ائدن جهانشاهین اشعاریندان بو پادشاهین طریقت و عرفان غازناسینی(خزینه، ثروت) گؤرمک اولار. مثال اولاراخ، بو بیر مکتبده آیری معنی لرده وئریلمیش اشعارا دقتینیزی جلب ائدیرم:
«سنده دیر»
ای مَلـَک سيما! نه جان سن؟! وجه رحمان سنده دیر.
مصحف حق دئرجمالین، شرح برهان سنده دير.
دردِ بی درمانئما وصليندن آيری چاره يوق،
ای طبيب دردمندان، گل که درمان سنده دير.
کوثرين خاصيّتی لعلينده دير، من خضروار
زنده جاويد از آنم که آبِ حيوان سنده دير.
دنيا رغبتی سنين کامئن، چه سن در کامِ دل؟
ای سليمانِ دو عالم، گل که دوران سنده دير.
گل کرم بيرله نظر قئل غئل «حقیقی» حالینا،
صاحبِ خُلق کرم سن، لطفِ احسان سنده دير.
سنده دیر شعری، حقیقی نین خود اؤزیندن دیر .اما بو شعر ادبی صناعی جهتدن «عمادالدین نسیمی»نین «منده دیر» آدلی غزلینین نظیره سی اولدوغو بیر قالیبدا، عین سبکده هم بیر ادبی و فکری مکتبده دوزیلمیشدیر.
«منده دیر»
عماد الدین نسیمی
عاشقا! گلگيل باری، جان بيرله جانان منده دير
زاهدا! سن باری گل، دين بيرله ايمان منده دير
حق تعالی اَندیريپدير آسماندان دؤرت کتاب
من اونی منظور قئلمام، چونکه فرقان منده دير
نه باخارسئنگ اُول کتابئنگ آغینا قاراسینا
سال قولاغین دينله گيل، آوازِ قرآن منده دير
دنيا! سنده پهلوان لار، رستم و زال اؤلديلر
جمشيد و اسکندر و تختِ سليمان منده دير
بولموشام حقی، انالحق سویله رم
حق منم، حق سویله رم، حق منده دیر
من نسيمی سورلارام شاهِ مردان نسليدن
گر قبول قئلسا خلايق، عید قربان منده دیر
خلاصه جهانشاهین اساسی زندگینامه سی و یارادیجیلیغی هم اونون مجموعه شعرلری بیر مکتوبدا جمع لییب، بیزیم تورکمان ملتلریمیزین مشترک بیر مفاخیری و تاریخ ادبیاتی دیر. جهانشاهین شعرلری چوخ روان و اؤز غنی فلسفه سیندن برخوردار دیر. بو عالیم پادشاهین شعرلری و زاماناسی چوخ-چوخ باخیملاره و تدقیقات گئچیرمه یه مستعد دیر و بو اثر بیزیم ایراندا اولاراق تورک ملیتلریمیزین واحد کیتابی و تاریخ اشتراکاتی اولاراق بیر قایناق دیر.
من بو یازیینی جهانشاهین ادبی استیلی اولاراق و اونین ادبی تأثیری آلتیندا یازمیشام. جهانشاهین اثرلرینده تورکی دیلی دولانیشیگینده(محورلیگینده) اوچ دیل عربی، فارسی و تورکی دیللری تار و پود کمین بیر-بیرینه چیتیلمیشدیر. بو ادبیات ایراندا بیزیم تورکمن حکومدارلاریمیزین رسمی دیلی اولموشدور.
جهانشاهین گنج زامانی حققینده چوخ بیر قوی تدقیقات اولماسا-دا، موجود اولان تاریخی قایناقلارین معلوماتلاری اساسیندا، اونین گنج ایامی ۱۶ یاشیندا زنجان سلطانیه سینین حاکیمیتیندن دولت قورومونی باشلاییر. ۱۴۲۰/م. ایل، جهانشاه ۲۱-۲۰ یاشیندا، طرابوزان ایمپیراتورلیگی آلکسی دؤرتین قیزی ایلن اؤولنمیشدیر. البته او زامان اونون «جان بیگم» آدلی بیر تورکمن خاتونی هم اولوبدیر. جهانشاه خاتونلاریندان چوخ متابعت اتمیشدیر.
گؤی مچیدین کاشی طرح لری
... جهانشاه مملکتدارلیق ایشلریندن فاروغ اولان اوقاتلارینی بوش گچیرمییب،
علمی، ادبی، تاریخی مکتوباتلاردان غافیل قالماییب، اول اؤز ادبی تجریبه
لرینی شعر مکتوبلاردا اؤزیندن یادیگار قالدیرمیشدیر.
جهانشاهین اثرلرینه باخاندا، اوندا بو عارف پادشاهین ادبی-مکتبی فرازلاری، شعرلرینین بند-بندیندن معلومدور. البته بو قیسسا باخیمدا جهانشاهین بوتون زندگی سی و یارادیجیلیغینین گوشه لرینه گیرمک ممکین دییر، امُا، جهانشانین ادبی – مکتبی طریقتینده «حروفیزیمین» (حروفیه مکتبی) چوخ برجسته تندنسیالاری گؤرینییر. تورکمان قوهوملارینین بیر بویوک مفاخیرلریندن اولان منصور حلاجین مکتبیندن جوشان عماداُلدین نسیمینین طریقتیندن افاده ائدن جهانشاهین اشعاریندان بو پادشاهین طریقت و عرفان غازناسینی(خزینه، ثروت) گؤرمک اولار. مثال اولاراخ، بو بیر مکتبده آیری معنی لرده وئریلمیش اشعارا دقتینیزی جلب ائدیرم:
«سنده دیر»
ای مَلـَک سيما! نه جان سن؟! وجه رحمان سنده دیر.
مصحف حق دئرجمالین، شرح برهان سنده دير.
دردِ بی درمانئما وصليندن آيری چاره يوق،
ای طبيب دردمندان، گل که درمان سنده دير.
کوثرين خاصيّتی لعلينده دير، من خضروار
زنده جاويد از آنم که آبِ حيوان سنده دير.
دنيا رغبتی سنين کامئن، چه سن در کامِ دل؟
ای سليمانِ دو عالم، گل که دوران سنده دير.
گل کرم بيرله نظر قئل غئل «حقیقی» حالینا،
صاحبِ خُلق کرم سن، لطفِ احسان سنده دير.
سنده دیر شعری، حقیقی نین خود اؤزیندن دیر .اما بو شعر ادبی صناعی جهتدن «عمادالدین نسیمی»نین «منده دیر» آدلی غزلینین نظیره سی اولدوغو بیر قالیبدا، عین سبکده هم بیر ادبی و فکری مکتبده دوزیلمیشدیر.
«منده دیر»
عماد الدین نسیمی
عاشقا! گلگيل باری، جان بيرله جانان منده دير
زاهدا! سن باری گل، دين بيرله ايمان منده دير
حق تعالی اَندیريپدير آسماندان دؤرت کتاب
من اونی منظور قئلمام، چونکه فرقان منده دير
نه باخارسئنگ اُول کتابئنگ آغینا قاراسینا
سال قولاغین دينله گيل، آوازِ قرآن منده دير
دنيا! سنده پهلوان لار، رستم و زال اؤلديلر
جمشيد و اسکندر و تختِ سليمان منده دير
بولموشام حقی، انالحق سویله رم
حق منم، حق سویله رم، حق منده دیر
من نسيمی سورلارام شاهِ مردان نسليدن
گر قبول قئلسا خلايق، عید قربان منده دیر
خلاصه جهانشاهین اساسی زندگینامه سی و یارادیجیلیغی هم اونون مجموعه شعرلری بیر مکتوبدا جمع لییب، بیزیم تورکمان ملتلریمیزین مشترک بیر مفاخیری و تاریخ ادبیاتی دیر. جهانشاهین شعرلری چوخ روان و اؤز غنی فلسفه سیندن برخوردار دیر. بو عالیم پادشاهین شعرلری و زاماناسی چوخ-چوخ باخیملاره و تدقیقات گئچیرمه یه مستعد دیر و بو اثر بیزیم ایراندا اولاراق تورک ملیتلریمیزین واحد کیتابی و تاریخ اشتراکاتی اولاراق بیر قایناق دیر.
من بو یازیینی جهانشاهین ادبی استیلی اولاراق و اونین ادبی تأثیری آلتیندا یازمیشام. جهانشاهین اثرلرینده تورکی دیلی دولانیشیگینده(محورلیگینده) اوچ دیل عربی، فارسی و تورکی دیللری تار و پود کمین بیر-بیرینه چیتیلمیشدیر. بو ادبیات ایراندا بیزیم تورکمن حکومدارلاریمیزین رسمی دیلی اولموشدور.
No comments:
Post a Comment