Gorkut ata destani'nin yabanci ulkelerdeki varyantlary-قورقوت آتا دستانینین یابانجی اولکه لردکی واریانتی

Gorkut Ata

Atatürk Kültür Merkezi:

Toronto-Dr. Hangeldi Ownuk-İlk yayın:. AŞKABAT-1999 Yıle,
İkinci yayın: - 2015
Not: hala cyril alfabesi Türkmenistan'da alışılmış oldu o günlerde bu makalede Türkmen alfabesi cyril Rus dilinin özgün sürümü, konferansa sunuldu. Sonra Turkey-Türk dilleri, Latince-Türkmence, İngilizce, Rusça ve Farsça döndü. Bu makale, dünyanın araştırma enstitüleri yayınlandı. İçeriği:

1. ГОРКУТ АТА, – 1500,. Макалалар йыгындысы, (Hangeldi OWNUK, “Gorkut ata eposynyñ daşary ỳurtlardaky warianty”), “Магарыф”, A.:-1999 м. (Konfrensiỳa).

2. PDF – 7682 Ovnuk, Hangeldi, Gorkut Ata Destani’nin yabanci ülkelerdeki..

3. PDF: «Gorkut ata Konferensi» Aşgabat-1999 ý., 7-nji Sahypa – OVNUK, Hangeldi, “Gorkut Ata” Eposınıŋ Daşarı Yurtlardakı Variantı…

4. Sahypa – OVNUK, Hangeldi, “Gorkut Ata” Eposınıŋ Daşarı Yurtlardakı Variantları

5. T. C. Başkanlık Atatürk Kültür, Dil v Tarıh Yüksek Kurumu: – «ATATÜRK KÜKLTÜR MERKEZI», ve “II item file”,

6. Türkçe metni «Gorkut ata destani’nin yabanci ulkelerdeki varyantlary…»

Ayry Kayanaklar:

1. Dogu Kitabevi

2. Sanat Kitabevi
3. Turkmenia ...»

XV. asır tarihçilerinden birine göre "Muhammed Peygamber'in devrine yakın bir çağda Dede Korkut adlı bir kişi doğup, Oğuzların dilinde bir kitap yazmıştır. O kitabının adını Kitab-ı Dede Korkut diye adlandırmıştır" (Mâti, Kösâyev, Gorkut Ata).

Muhammed Peygamberle çağdaş olduğu zikredilmiş Gorkut Ata Destanı kahramancılık, cesaret gibi yüce ahlâk nitelikler hakkında bilgiler içermektedir. Bu destan, XIV-XV. asırlarda yazıya geçirilmiş olup, çağının birçok bilginlerinin dikkatini çekmektedir.

S. Demidov'a göre XV-XVI. asırlarda Dânâ Ata lakabı ile tanınmış İhsan Şeyh Batı Türkmenistan'da hayat sürdürmüş Söyünhan Türkmenlerinin ünlü Oğuznâmecisi'dir (Demidov S. Turkmenskiye ovlyad Aşhabad 1976, s. 116). Yani o Gorkut Ata Destanı'nı bir ozan olarak rivayet etmiştir. Bu destan, 1900 yılında V.V. Barthold ve Y.E. Bertels gibi bilginler tarafından işlenmiştir. Kitap, 1915 yılında İstanbul'da yayımlanmıştır.

Ünlü bilgin V.V. Barthold Türkmen Halkının Tarıhından Oçerkler (Türkmen Halkının Tarihinden Denemeler) adlı eserinde, XIV-XV. yüzyıllarda hayat sürdürmüş Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenleri ile ilgili olarak söz ederken, Gorkut Ata hakkında da şöyle demiştir: "Bahşı ve yaşlı, halk hikmetini anlatıcı, koruyucu Korkud'un adı ile ilgili olan hikâyeler grubu belki de Akkoyunlu Türkmenler devrine aittir. Bu hikâyede Oğuzların tümüne Bayandar Han hükümdarlık etmektedir." Eser, Akkoyunlular devrinde sarayda ve ordu komutanlarının huzurunda okunmuştur.

Goşun çekiş

SSCB devrinde Gorkut Ata Kitabı Türkmenistan'da ilk kez 1950 yılında Profesör Mâti Kösâyev tarafından yayına hazırlanmıştır. Ayrıca Ata Rahmanov'un da 16 bölümden müteşekkil çovdur ve igdir varyantlarını derlediği bilinmektedir. Kısacası Gorkut Ata Destanı'nın teşekkülü üzerinde düşünüldüğünde onun Türk Kağanlar İmparatorluğu devrine ait olduğu akla gelmektedir.

Bu eser yani Kitab-ı Dede Korkut, Akkoyunlu devletinin kuvvet kazandığı devirde Avrupa'dan gelmiş elçiler ve seyyahlar vasıtasıyla Avrupa hükümdarlarına ulaşmıştır. Onun Avrupa'ya nasıl ulaştırıldığı hususunda elimizde sarih bir belge mevcut değil fakat, Akkoyunlu Türkmenlerin hükümdarı Uzunesen'in Venedik (Venesya)'deki hükümdarlar ile yakın diplomatik ilişkide olması olgusu bu hususa bir ipucu teşkil edebilir.

Oguzhan Nesillerinin şejeresi

Uzunesen Bayandar Venedik'ten yeni askerî teknoloji almak istiyordu. O bu amaç için Hacımemmet'i Venedik'e elçi olarak göndermiş, Venedik hükümdarı isteği olumlu olarak karşılamış. Bundan sonra Katrino Zino adlı İtalyan elçisi Venedik'ten gönderilmiş 99 gemi dolu askerî teknoloji ile İran hükümdarı Uzunesen Akkoyunlu'nun huzuruna gelmiş (Valter Hintes). Bu ilişkiler neticesinde Gorkut Ata Kitabı Avrupa'ya götürülmüş. Çünkü Rönesans hareketleri Batıya, Doğu Edebiyatına ve tarihine merak uyandırmıştır.

Bu hikâyelerde Oğuzların hükümdarı Akkoyunlu Türkmenlerin dedeleri Uzunesen'in soyundan olan Bayandar Han'dır.

Gorkut Ata Destanı XIV-XV. asırlarda Türkmen hükümdarları vasıtasıyla Irak'a, Azerbaycan'a ve Osmanlı Türkmenleri arasına yayılmıştır. 1915 yılında İstanbul'da yayınlanmış Gorkut Ata Kitabı Dresden ve Vatikan varyantlarını içermiştir. Profesör Mâti Kösâyev'e göre bu kitapta bazı sözcükler yanlış yazılmıştır (Mâti Kösâyev, Gorkut Ata).

Diğer taraftan Dresden ve Vatikan varyantlarının Azerbaycan varyantından istinsah edilmiş olduğunu söylemeye esas var. Çünkü XIV. asrın ilk yarısından itibaren önce İrak'daki Diyarbekir şehri, sonra ise, Azerbaycan'daki Tebriz şehri Akkoyunlu Bayandar Türkmenlerinin başkenti hizmetini vermiştir. O devirlerde Avrupa elçileri sık sık Tebriz şehrini ziyaret ederlermiş.

Gorkut Ata Kitabı Muharrem Ergin tarafından üç kez yayınlanmıştır (1958, 1964, 1986). Eserin yayınında ismini zikrettiğimiz varyantlardan yararlanılmıştır.

Kitabın önsözünde şöyle denmektedir: "Dede Korkut Kitabı'ndaki metinler Azerbaycan kolunun etkilerini taşımaktadır. Dede Korkut tüm Türk halklarının müşterek kültürünün ürünüdür. Bundan dolayı da o tüm Türk halklarını yek diğerine boylıyan eserdir."

Gorkut Ata destanının Vatikan varyantı 6, Dresden varyantı ise, 12 bölümden ibarettir. Prof. Dr. Muharrem Ergin 1986 yılında yayımlamış olduğu Dede Korkut Kitabı'nda Dresden ve Vatikan varyantlarını mukayeseli bir şekilde ele almıştır.

Muharrem Ergin bu çalışması ile ilgili olarak şöyle demiştir: "Dede Korkut Kitabı adlı destan Oğuz hikâyelerinin mecmuasıdır. Uzun tarihi bir süre içerisinde vücuda getirilmiş bu destanlar XV. asrın sonu, XVI. asrın başına doğru yazıya geçirilmiştir." (Muharrem Ergin "Dâde Gorkut Kitabı", metin, sözlük, İstanbul 1986).

Profesör Muharrem Ergin'e göre Gorkut Ata, Akkoyunlu Türkmenler devrinde yazıya geçirilmiştir. Mâti Kösâyev'e göre ise, bu eser daha önceki tarihlerde yazıya geçirilmiş.

Gorkut Ata Destanı'nın 1958 yılındaki yayını okuyucular tarafından sıcak karşılanınca onun ikinci yayınına ihtiyaç ortaya çıktı. Eserin ikinci yayını (Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, 1964) bazı düzeltmeler yapılarak basıldı. Esere daha da mütekamil bir şekil kazandırıldı. Kitabın ikinci bölümünün sonuna sözlük eklendi. Sözlük, eserin daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Dede Korkut Kitabı'nın 1986 yılındaki üçüncü yayınında varyantlar arasındaki farklar ortaya çıkarılmıştır.

Gorkut Ata Destanı Türkiye'de ilk kez işlenildiğinde Dresden varyantı esas alınmıştır. Vatikan varyant yardımcı kaynak hizmetini vermiştir. Dresden varyantında sayfa ve satır numaraları verilmiştir. Dresden varyantı için "D", Vatikan varyantı için de "V" harfi kullanılmıştır. Her iki harf arkasına sayfa numaraları eklenmiştir.

Elyazının her sayfası 13 satırdan müteşekkil olduğu için sayfaların hepsi 1'den 13'e kadar devam etmektedir. Dresden varyantında bulunmayan metinler Vatikan varyantından alınmıştır.

Fuat Köprülü'nün Gorkut Ata Destanı ile ilgili "Tüm Türk edebiyatını terazinin bir tarafına, Gorkut Ata Destanı'nı ise diğer tarafına koyarsak yine Gorkut Ata ağır basar." ifadesi ne kadar manalıdır. Gerçekten de Gorkut Ata Türk halklarının müşterekliğini yansıtan numune eserdir.

Gorkut Ata Destanı hiç şüphesiz ki, millî niteliğe sahiptir. Millî destanlar ise, o milletin tarihinde, dil ve edebiyatında her zaman önemli bir yer işgal etmektedir.

DİPNOTLAR:

(*) Bu makale "Gorkut Ata - 1500", (Aşgabat 1999) kitabından alınmıştır. Türkiye Türkçesine aktaran Güçmurat Sultanmuradov'dur.

(**) Türkmenistan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Aşgabat, TÜRKMENiSTAN.

Web Kaynağı: 

1. ATATURK ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZİ

2.Gorkut ata destani'nin yabanci ....Türkmen Ýokary Okuw Jaýlary Talyplarynyn sayty

Kaynak : Dr. Hangeldi Ownuk
=========
Ayry Kayanaklar:
1. Dogu Kitabevi
2. Sanat Kitabevi
3. ......