ترکمن کلاسيک ادبيّاتئنئنگ چأگينده: رمانتيسم -1

رمانتيسم

د. خ. اونق: آدامزاد انه دن دنيا ايننده، اؤز اؤسـﯙشينينگ دﯙرلی تابغئرلارنئ باشدان گچيريشی يالی تارئخئنگ اوزاق ايّاملارئنئنگ جـﯙمـﯙشيندن باشلانئپ صونغاتدا ديل و ادبيّات علئملارئ هم اؤز اؤسـﯙش مرتبه لرينی باشدان گچيريپدير. يازو ايلکی باشدا معنی لئ صوراتلارئ داشلارئنگ يـﯙزﯙنه صوراتلاندئرئلشی بيلن باشلانئپ، صونغاتئنگ ايلکی گؤرنـﯙشلرينی بيان اديپ، آدامزادئنگ آنگئنداقئ آيدئنگ و گؤزل اوی لارئ خط آرقالی اؤزلريندن ميراث غالدئرئپدئرلار. شيله تابغئرلارنگ دوامئندا صونغات و سوادلئلئق اؤز اهميّتينه ايه بولوپدئر. شونلئقدا هر بير کؤپچيليگينگ مدنيّتی اؤزسوادلی ادبيّاتئ و صونغاتئ بيلن کسگيتلنيپدير. جمغيّتچيليک دﯙرلی دؤوﯙرلرده اؤز قاتلاقلارئنی جمغيّت اساسلارئ بويونچا بلّی فورماتسيونلاردا شکيلّنديرن بولسا، شول جمغيّته تابئنلئقدا اونونگ ادبيّاتی هم مدنيّتی هم اؤز دؤورينينگ بيانی حکمينده گلجک نسيللره تجريبه توپلاپدئر. ادبيّات وکيللری اؤز دورينينگ تجريبه لرينی توپلاماق بيلن چأکلنمأن، گلجک نسيللره تأزه ايده يا و قرايئشلارئنگ اتوپياسئنی غالدئرئپدئرلار. هر بير دؤورينگ طالابئنا لايئقلئقدا اوزاق ايّامئنگ دوامئندا گچميشدأکی ادبيّات وکيللريميزينگ ادن آرزو- ايسلگلری سونگقئ نسيللرينگ اﯙستی بيلن تازه قرايئشلارا ايه بولوپدئر. شيديپ هم ادبيات و صونغات اؤزهر بيردؤورينينگ بيانئنئ کؤپچيليگه يتيريپ دوروپدئر.

ترکمن ديل و ادبياتی خاص ايرکی دؤوﯙرلردن يغنئ بارئپ اورخون- يئنی سئی يازغئلارئنئنگ ايّامئندان بأری آلانئنگدا دورلی دؤوﯙرلری باشدان گچيريپدير. مونگا قورقوت عطا کتابی، محمودکاشغرلئنئنگ لغتنامه سئ، بيلگه فاغاندان غالان يازو ياديگأرليکلری، أرتؤنگه، قصص الانبيا رابغوزی، يوسف خاص حاجبئنگ اثری، خوجه احمد يسوينينگ ديوان حکمتی، عموماً X وXI عصرلاردان بأری ترکمنينگ دينی وکيللرينينگ طرفئندان گؤيبريلن اثرلرشيله هم عليشير نوائينينگ اثرلری، جهانشاه حقيقی نئنگ ديوانئ، دولت محمّد آزادئنئنگ اثری، مختومقلی نئنگ ديوانی، ملاّنفسينگ اثرلری و بيلکی ليريکی اثرلريميز گـﯙوأ گچيأر.

Romance

شو آغزالئپ گچيلن ادبيّات وکيللريميزينگ هرسينينگ ادبی ميراثلاری اؤز دؤورينينگ ادبی حاصيتلری بيلن آيراتئنلاشيار. شول خاطاردا بيزينگ حاضيرکی دؤوﯙر ادبيّاتچئ عالملارئمئزئنگ بلله مگينه گؤرأ، ترکمن خلقئنگ اورتا عصرلار دؤوﯙر کلاسيک ادبيّاتئ رمانتيسم قالئبئندا يايبانگلانئپدئر. رمانتيسمئنگ آچئق معنيسی شيله قارايئشدا چأکلنيأر:" رمانتيسم يکه بير صونغات، دينگه بير پاازيا دگيشلی دألدير. اونونگ چشمه سی صونغاتئنگ و پاازيانئنگ چشمه سی نيره ده بولسا، شول يرده دير، دورموشدا دئر. دورموش بولسا آدامئنئنگ بار يرينده دير. نيرده آدام بار بولسا اول يرده رمانتيسم باردئر. رمانتيسم اؤزﯙنينگ اينگ دار و اينگ آنئق معنی سئندا آدام روحی نئنگ ايچکی دنيأسی، اونونگ يـﯙرگينينگ اينگ گيزلين و مقدّس ياشايئشئ دئر. رمانتيسمئنگ سرّلئ و گيزلين چشمه سی آدامئنگ کؤنگلـﯙنده دير. دويگئ و سؤيگی رمانتيسمئنگ حرکتی و يـﯙزه چئقئشئ دئر. شونئنگ اﯙچين-ده ً هر بير آدام تقريباً رمانتيک دير. دينگه اؤزلريندن باشغا هيچ کيمی سؤيـﯙپ بيلميأن منليکچيلر يا-دا خلق ائزا غالاقلارئ يا-دا غريپ و گؤدک ياشايئشئنگ مادّی محتأچليکلری بولان، روحلارئندا سيمپاتيانئنگ و آنتی پاتيانئنگ مقدّس تخملارئ اُورادئلان و مئنجئرادئلان آداملار بو دويغئ دان بوش بولوپ بيلرلر. شو قارايئش رمانتيسم حقئنداقئ اينگ طبيغئ و اينگ دسلاپقئ دﯙشـﯙنجه دييپ حساپ اديليأر.".

شيله قارايئشا اساسلانساق بيزينگ کلاسيک عالئملارئمئز، ادبيّاتچئلارئمئزو شاعيرلارئمئز اؤز اثرلرينی رمانتيسمئنگ چأگينده دؤرديپديرلر. سبأبی اولارئنگ ياشان دؤوری دنياده اؤنگده بارئجئلارئنگ آنگئندا رمانتيک ايده يالارئنگ اؤربويونا غالان غالقئنئش ايّامی حساپلانئپدئر.

اون سکیزینجی و اون توکوزئنجی عاصئرلارداقی ترکمن ادبيّاتئندا ترکمن خلقئنگ گلجگينينگ رمانتيکی مقصدناماسئنئنگ چأگی يکه سؤيگی و مشغله سرحدی بيلن چأکلنمأن، ايسم اول دورموشئنگ اهلی پوداقلارئنا يايراپدئر. شولارئنگ همّه سی نی بيرين-بيرين بارلاپ گچمک ولين، شو گـﯙنکی ترکمن اؤنگده بارئجئلارئنگ بورجی بولوپ دوريار. سبأبی اول سانگا ميراث غالان مدنيّتينگ حکمـﯙنده اؤزﯙنی تاناتماق و سنينگ آنگئنگدا تازچه ايده يانی اوروقدئرماغی طالاب اديار.

رمانتيسم

رمانتيسمينگ بير آيراتئنلئغی اوندا شخصيّت حرکتدأکی دورموشئنگ ايچينده ايش انگّيرليک بيلن غاتناشيار. دورموش هميشه دويدانلی و دويدانسئز اؤسيأر. اونونگ کشبی اﯙيتگأپ گيديأر. شونونگ بيلن بيرليکده اونونگ ايچينده حرکت اديأن آداملار هم اؤزگريأر. بو يرده آدام دورموشا لايئق و اونونگ قانونلارئنا کباپداشلئقدا اؤزﯙنی آلئپ باريار.

رمانتيسيمينگ ينه-ده بير اساسی آيراتئنلئقلارئنئنگ بيری اوندا بير قهرمانئنگ يا-دا باشغاچا آيتساق شخصيّتئنگ اﯙستی بيلن بلّی بير خلقئنگ، بلّی بير توپارئنگ يا-دا شاعرينگ خود اؤزﯙنينگ يـﯙرگينده بسلأپ گلن سـﯙيجی مقدّس آرزولارئنئنگ غم بيلن غاناتلانئپ پرواز اورماغئ دئر. مختومقلی نئنگ اثرلرينه گؤز آيلانئنگدا اونونگ کؤنگلـﯙندأکی خيال لار جهان سياحتئنا، علم آلماغا طاراپ غانات قاقيار. گؤرکزيلن قوشغئ دا مختومقلی بير اولی سوراغ بيلن دلدارئنئنگ گؤزلگينه چئقيار. دلدارئنی گؤرمک اﯙچين اونی دﯙرلی صئپاتلاردا اؤلچأپ گؤريأر. امّا شول زمانئنگ شرطلری اونونگ بو آرزولارئنئنگ عامالا آشماغئنا ممکينچيليک برميار. شونگا گؤرأ-ده اول آرزولار هايسئ يانا اوچسا-دا غم اولارئنگ غاپدالئندان قالمايار. اينگ سونگوندا بولسا بو وپاسئز کأر اﯙچين مختومقلی می مسليکده و شيدالئقدا اؤزﯙنه گليأر. ...

رمانتيسمينگ خصوصی آيراتئنلئقلارئنئنگ بيری هم اوندا شاعرينگ، يازئجئنئنگ رمانتيکی خيال لارئنئنگ، دويغويلارئنئنگ چئرپئنشئپ، نأبلّی مقصدلارا طاراپ هيجان اوروپ اوچماغی دير. شوندا-دا رئال دورموش شاعری قاناغاتلاندئرمايار. اونونگ آرزو، ايسلگلری نأبلّی و مقصدلاری-دا آنئق-دأل. بو يرده آرزولار و کؤنگـﯙل خيال لاری انتک قوتارنئقلی شکيللنمديک حالت-دا چئقئش اديأرلر. بيله ياغدايلار انتک، شاعرلارئنگ ياش وقتلارئندا ياش کؤنگلـﯙللرينگ نأمعليم سـﯙيجی آرزولار بيلن گؤنگلرده چئرپئنيان دؤورﯙنده بوليار و کؤپ دوش گليار.

مختومقلی فراغئنئنگ دؤورﯙندن ايّام انچمه عصر گچيپدير. رمانتيسم اؤز اورنئنئ يواش - يواشدان رئاليسما چالئشان XXI عصرئنگ باشلارئندا اوتيرئس. بوگـﯙنکی نسل هر بير دؤره ييشی اؤز رئال ياغدايئندا گؤره سی گليأر. البتّه ياشلئقدا يانگلانيان رمانتيسمينگ نأبلّی سسلری و نأبلّی آرزولاری گلجکده اولارئنگ يازو ايشلرينده و اثرلرينده تأزه ايدِيالار بيلن غالتاشئپ، شکيللنجک آنئق ايسلگلارينگ و رئاليسمينگ بوشلوقچئسئ دئر.

مختومقلی فراغئنئنگ آغتاران دلدارئنی بوگـﯙنکی نسل تاپيارولين، اونی تاپماق اﯙچين ايّام انچمه عصرئنگ و نسلينگ گليپ گچمگی بيلن ميسّر بولوپدئر. ديمک دؤوﯙر اونی طالاب اتملی.

آشاقدا مختومقلی فراغئنئنگ " نأمه سن؟ " آتلی قوشغئ سئنئ مثال گتيريأريس:

      نامـه سن؟- مختومقل فراغی

فلسفـی قارايئش:       آصلا سنی گؤرمِميشم دلـدارئم،

قمُری می سن، بلبل می سن، نأمه سن؟

غمگين گؤونيم خــيالـئنگدا آلـدارام،

باغ ايچينده گۆلگۆل می سن، نأمه سن؟

************

*حأ ضيرکی  د ؤورينگ قارايئشئ*

اُل منم

دؤورينگ قارايئشئ: آصلئم سورسانگ بير گؤهردن دؤرأن بيز،

غـوشــلار ايچـره آق کـبـدراِم، دۆز مـنـم.

خـيـال – دا دأل، حـقـيـقـت دا يـاران بـيـز،

بـاغـلار ايـچـره لألـه گـۆل مــن، رُز منم.

دوامی بار! ....