Horufiye dushinjelri: Umanism, Existentialism we secularism «حروفیه» دوشونجه لری: اومانیسم، اگزیستانسیالیسم و سکولاریسم

مجله هفتــــــه

مجله "هفته"، بخش "آیدین شافاق"، شماره 266 - مونترال - لیلی خاقانی: 

آراشدیران و یازان: تورکمن وطنداشیمیز دکتر خانگلدی اونق، تورونتودان

ایکینجی بؤلوم - گئچن سایی نین ایدامه سی و سون بؤلوم:
4-نجی عصرده، بایزیدله حلاجین احوالاتی دۆنیایه نشر اولموشدور. اونلارین تأثیریندن، ابوالفضل سرخسی،

5-نجی عصرده خوراسان اۆلکه سینده، طریقت یولونون پیری تانینیردی. هم بو ساحه ده، تانینمیش ابو سعید ابوالخیر و هم شیخ ابو علی دُوقّاق ... کیمی عاریفلر صوفیزیمین قایناقلاری اولموشدولار

V - نجی هجری عصرینده بایزید و حلاج دان سونرا، 440-نجی ه. ایلینده وفات ائدن ابو سعید ابوالخیر، «بیرلیک وارلیغی» تئوریاسینین جسارتلی و آشکار بیان ائدن تبلیغ چی لرینین بیری اولوب و اونون «اسرار التوحید فی مقامات» آدلی اثری صوفیزیمین ان قیمتلی یادیگارلاریندان بیری دیر.

بو حوزه ده، معلوم اولوشی کیبی منصورون طریقتی مرام و معرفتی، سونلاردا حروفیه نهضتینین اساسلارینی یارادیر

بو مکتبین ایلک مریدلرینین بیری «حروفی» لقبینه مشهور اولان، فضل الله نعیمی استرآبادی(فضل الله حروفی) دیر.

اول 740-نجی هجری ایلینده تۆرکمن صحرانین اسکی آدی «جرجانیه» اولان "استرآباد" اۆلکه سینده دۆنیأیه گلیب، 56 سنه یاشایان چاغی 796-نجی ه. ایلینده میرانشاه تیمورینین طرفیندن اؤلدوریلمیشدیر.

شیخ فضلالله استرآبادینین وصیتی اساسینده انقلابی و شاعره قیزی بو آدلا: "کلمة الله هی العلیا"، اونون جانشینی اولموشدور. حروفیه لر جمعیتی قوروملاشان تشکّلُلردن عبارت اولموشدور کی اول ایلکی ائله فضلالله حروفینین طرفیندن بنیاد قویولموش و رواجلانموشدیر.

 بو واقعه نین قایناقلاردا وئریلمیش عین معلوماتی بؤیله دیر: «سون بو جمعیتی رسماً خواجه عضدالدینین آناسی اولان، فضل الله نین «کلمة الله هی العلیا» آدلی قیزینین یوسف آدلی خوجاسی ایله، بیرلیکده رهبرلیک ایله میشدیرلر»...ه

بوجمعیت اؤز تبلیغاتلاری اساسینده، قره قویونلولار حکومتینین عاریف پادشاهی«جهانشاه حقیقی»-نی ده اؤز نهضتلریه متمایل ایله میشدیلر.ه

فضل الله حروفی، حروفون معانیلری و اونلارین ذات حق ایله باغلی اولماغی نی مطرح ائتمیشدیر. بو جور کی روح حلولیاتی و باطن بیرلیگی حقینده "اقوال باطنیه"-یه بنزه ین مطاوی لری وار که اونون اساسلاری منصور حلاجین مکتبیندن افاده ادیلیر. فضل الله نعیمی حرف لره سیررلی بیر خاصیّتلر قائل اولماق ایچون «فضلالله حروفی»یه مشهور اولموشدور. سونرا اونون موریدلری ده «حروفیه لر» لقبیه مشهور اولموشدولار.

فضلالله حروفی نین گؤرکملی موریدلرینین بیری حلب اؤلکه سینده اولان نسیمی تخلّصوندا، «امیر سیّد عمادالّدین بیضاوی نسیمی» دیر. بو عاریف 821-نجی ه.ق. ایلینده حلب اۆلکه سینده حروفیزیمین تفکراتینی رواجلاندیرمایا باشلاییب، اؤزۆنه چوخ طرفدارلار ییغیشدیرمئشدئر. روایتلرین گواه وئرمگی ایله، نسیمی عراق تورکمن لریندن اولموشدور. اونون حروفیزیم ساحه سینده تورکجه سئچیلمیش چوخ شعرلری وار. اوندان ترکی دیلینده روایات قئلارلار کی: «نطقی توتولموشدور دیلیندن، سنی کیمدیر دئین کیم "تورکمن" سن؟ » دئمک کی اول اؤزۆنو تورکمن تانییر بیر حالدا کی عربجه دیلینده ده، اونلارین اؤزۆندن ده گؤزل سؤیله میشدیر. گئچیریلن تدقیقاتلارا برابر، اول آق قویونلو تورکمنلریندن اولموشدور.

تاریخی روایاتلاردا، بو عاریفین حاققیندا بؤیله یازیلارلا قارشی گلییریک: «حروفیه مکتبینین عاریف و شاعیر شخصیتلرینین بیری عمادالّدین نسیمی دیر. حروفیه چی لر دۆنیأنین وقایع و حادیثه لرینین سیررلارینی مکشوف و بیان ایله مک ایچین، عرب الفباسینین 28 و فارس الفباسینین 32 حروفوندان عجیب مهارت ایله بهره لنمیشدیلر. اونلار اسلام دینینده الله ین سؤزلرینین علت و سببلرینی اعداد بیلیب و حروفلارین اۆستونده واضح و جذّاب بیانلارلا بحث ائتمیشدیلر.

آمما، عمادالدین نسیمی 821-نجی ه. ایلده، حلب شهرینین روحانیلرینین فتواسی اساسینده اؤلۆم جزاسیه سزاوار اولموش و بو فتوانین اساسینده چوخ شیکنجه لر آلتئندا هلاک اولموشدور. وئریلن روایتلره گؤره، اونون دریسینی دیری دیری سویموشدولار.

حروفیچیلرین عقیده لرینین اساسی عنصرلری، انسانین بیلیجی لیکی، برابرلیکی، جمعیچلییین عدالتی، انسانین «وارلیق بیرلییی» کیبی دوشونجه لردن عبارت اولور. حروفیچیلر، طبیعتی معنویت دن و انسانیتی مادّیت دن آیریجا سایماییبلار. بو مکتبین فلسفی-فکری محتواسینین میراثی، پهلوی لر حکومتینین باشلارینا قدر ایراندا و آیری اۆلکه لرده برابرلیک نهضتلرینین اساس فکری لرینی یاراتمیشدیر. بو جنبشلرین ان مهم لریندن، ایراندا «نقطویه»، «اهل حق» و «باطنیه» نهضتلری و ترکیه ده «بکتاشیه» نهضتلرینی یادلاماق اولار. بو مکتبلرین انسانی و عرفانی عنصرلرینین کؤکلری منصور حلاجین تعالیم لریندن بهره له نیر. اونون تعلیماتی هر کس اوچون، آنلاشیلان و ساده جه دیلده بیان اولوب و ملتین انسانی، اقتصادی و اجتماعی آمال و آرمانلاری اورتایا چئخئپ و طلب اولور.

بو مکتب ده اولان اساسی تفکرلار: دونیأنین قدیم اولدوغو و مادده نین ابدی حیاتی، باطن بیرلییی و انسانین اؤزو اؤزۆنه صاحب اولدوغو یعنی (انالحق کلمه سی)،... اگزیستانسیالیسم، سکولاریسم، مارکسیسم و ماتریالیسم کیبی دوشونجه لرین کؤکلرینی بیرلشدیریر. اگر دۆنیأنین تاریخینده ایلک سوسیالیستلر و ماتریالیستلرین کیم اولدوغو سوروشولسا، جرأت ایله منصور حلاج، فضل الله حروفی، عمادالدین نسیمی کیبی مفاخیرلردن آد آپارماق اولار.

بو عرفانی و تانینمیش غزل فارسجا «فضل الله نعیمی»دن دیر کی بوردا خلاصه اولوب!ه

بــر قـدسیـان آسمان من هر شبی یـاهـو زنم

گر صـوفی از «لا» دم زند مــن دم ز «الا هـو» زنم

قاضی چه‌باشد پیش من؟ مفتی چه‌داند کیش من؟

چــون پـشت پای نیستی بر حکم و بر یرغـو* زنم

ای کاروان، ای کاروان، من دزد شـب‌رو نیستم

من پهلوان کشورم من تیغ رویارو زنم

تا دوست دارندم خسان، از بهر آرایش کنون

همچون زنانِ فاحشه کی شانه بر گیسو زنم؟

خیز، ای «نعـیمی» پیشِ من بنشین به زانوی ادب!ه

من پادشاه کشورم کی پیش تو زانو زنم؟!ه

ه*یرغو: محکمه