 |
| Анна Ковусович |
3. Гадым юрдуң гадым ёлларында
... Гʏн гушлук болуберенде, Кʏмметковусдан Тǝхрана угран автобусда Ныязмухаммет билен менден башга, Ныязмухаммедиң кейванысы хем көмекчиси Гурбантǝч, ене бир орта яшлы гелин Огултǝч. Булар теҗрибели халычылар. Галанлары окувчы гызлар. олар бǝш-алты бар. Хеммǝмиз Тǝхранда ачылҗак халы сергиснне барярыс. Гөркезилҗек халылар өң яньмыздан йʏк машыны билен Тǝхрана иберилипдир.
- Биз ёлда Сары шǝхерине бармалы. Мениң билен биле Ашгабада халы байрамчылыгына баран бизиң Мазандеран велаятымыз боюнча ёлбашчымыз Тагынесеп даты ол ерде бизиң автобусымыза мʏнмели. Олар бизиң билен биле сергǝ Тǝхрана гитмели — дийип, Ныязмухаммет маңа дʏшʏндирди.
Автобусымыз гөни гʏнорта тарап ёла душди. Текиз асфальт ёлы, ики янымыз баглык, экеранчылык. Бу энайы гөзел гөрнʏше серетдигиңче середесиң гелйǝр. Бǝрден ёл ики яна — бири Машада, ол бири хем Гургене совуляр. Биз Гʏргениң ёлуна дʏшйǝрис. Аҗап ёл. 1966-нҗы йылда ол ёл билен Тǝхрандан бнзиң баш илчимиз Зайневиң маңа вагтлайынча уланмага берен тǝзеҗе чал реңкли «ГАЗ 21» машынында Тʏркменсǝхра ики гʏнлʏк гелип гидипдим. Кǝбир обаларың, шǝхерлериң атлары ʏйтгǝпдир. Бу ерлериң гөзел тебигаты велин, асла уйтгемǝн, гайтам хас гөзеллешипдир. Гʏрген шǝхериниң ʏстн билен Сара гелдик. Сары шǝхери Мазандеран велаятының меркези Бахрыхазарың гʏнорта кенарында ерлешйǝр. Субтропик ховалы кенарлар. Бǝрде портыгал (апелсин), лǝреңңи «нǝреңңи (мандарин)», лимон ялы мивелериң иң бол битйǝн ери. Сарыда Taгынесеп дагы бизиң автобусымыза мʏндʏлер. Тагынесепден башга дорт-бǝш саны эркек адам, дөрт-бǝш санам аял-гызлар. Эркеклериң хеммеси гырма сакгаллы, гара гейимли, гызлары гара чадралы, диңе йʏзлери гөрʏнйǝр. Мен гең галдым. Эркеклер кече ǝдйǝн экенлер. Олар өз эден кечелерини сергǝ алып барярлар. Гызлар болса докан халыларыны алып барярлар. Автобусымыз белент даглыга гирди. Ягын башлады. Гапдалымызда Машатдан Тǝхрана гидйǝн демирёлам бизден кǝн узаклашман гелйǝр. Иөне велин, бу демир ёлда не отлы, не паровоз, не-де, тепловоз гөрʏнйǝрди. Бǝрде отлы гaтнавы сейрек болара чемели. Диңе демир ёл рельлери, отлы гечйǝн тʏнеллер, көпрʏлер, биз билен гошалашып барян белент дагларың учурымлы кемерлеринде чендан пейда болярдылар-да, даг токайларының аңырсында деррев гөзден йитйǝрдилер. Ёлумызда зол белент даглар дешилип, тǝсин ясалан узак тʏнеллер йыгь-йыгыдан душ гелйǝр.
- Биз ёлда Сары шǝхерине бармалы. Мениң билен биле Ашгабада халы байрамчылыгына баран бизиң Мазандеран велаятымыз боюнча ёлбашчымыз Тагынесеп даты ол ерде бизиң автобусымыза мʏнмели. Олар бизиң билен биле сергǝ Тǝхрана гитмели — дийип, Ныязмухаммет маңа дʏшʏндирди.
Автобусымыз гөни гʏнорта тарап ёла душди. Текиз асфальт ёлы, ики янымыз баглык, экеранчылык. Бу энайы гөзел гөрнʏше серетдигиңче середесиң гелйǝр. Бǝрден ёл ики яна — бири Машада, ол бири хем Гургене совуляр. Биз Гʏргениң ёлуна дʏшйǝрис. Аҗап ёл. 1966-нҗы йылда ол ёл билен Тǝхрандан бнзиң баш илчимиз Зайневиң маңа вагтлайынча уланмага берен тǝзеҗе чал реңкли «ГАЗ 21» машынында Тʏркменсǝхра ики гʏнлʏк гелип гидипдим. Кǝбир обаларың, шǝхерлериң атлары ʏйтгǝпдир. Бу ерлериң гөзел тебигаты велин, асла уйтгемǝн, гайтам хас гөзеллешипдир. Гʏрген шǝхериниң ʏстн билен Сара гелдик. Сары шǝхери Мазандеран велаятының меркези Бахрыхазарың гʏнорта кенарында ерлешйǝр. Субтропик ховалы кенарлар. Бǝрде портыгал (апелсин), лǝреңңи «нǝреңңи (мандарин)», лимон ялы мивелериң иң бол битйǝн ери. Сарыда Taгынесеп дагы бизиң автобусымыза мʏндʏлер. Тагынесепден башга дорт-бǝш саны эркек адам, дөрт-бǝш санам аял-гызлар. Эркеклериң хеммеси гырма сакгаллы, гара гейимли, гызлары гара чадралы, диңе йʏзлери гөрʏнйǝр. Мен гең галдым. Эркеклер кече ǝдйǝн экенлер. Олар өз эден кечелерини сергǝ алып барярлар. Гызлар болса докан халыларыны алып барярлар. Автобусымыз белент даглыга гирди. Ягын башлады. Гапдалымызда Машатдан Тǝхрана гидйǝн демирёлам бизден кǝн узаклашман гелйǝр. Иөне велин, бу демир ёлда не отлы, не паровоз, не-де, тепловоз гөрʏнйǝрди. Бǝрде отлы гaтнавы сейрек болара чемели. Диңе демир ёл рельлери, отлы гечйǝн тʏнеллер, көпрʏлер, биз билен гошалашып барян белент дагларың учурымлы кемерлеринде чендан пейда болярдылар-да, даг токайларының аңырсында деррев гөзден йитйǝрдилер. Ёлумызда зол белент даглар дешилип, тǝсин ясалан узак тʏнеллер йыгь-йыгыдан душ гелйǝр.
— Шу тʏнеллери икинҗи җахан уршуның өң янында туркменлер ясадылар — дийип, Ныязмухаммет мени танышдыряр. Эльбурсың этегинде гиң мейдан. Бу ерде көп юртларың серги мейданлары, җайлары бар. Эйраның өзʏне беллǝн мейданындакы павильонларының биринде халы сергиси ачылмалы. Бизиң баран вагтымызда павильоның төвереги машынлардан долы экен. Бу ере Эйраның ǝхли велаятларындан гелен халычылар өз өнʏмлерини гетирипдирдер. Ине Мазандеран велаятынын бөлʏми. Ичи халы өнʏмли ящиклер эййǝм бǝрик гетирилипдир. Йөрите белленилен ишчилер ящиклери ачып, гетирилен өнʏмлери чыкарып дурлар. Ныязмухаммет дагы халы өнʏмлерини асышдырып башладылар. Гызлар докма Йʏвʏрдйǝрлер. Олар тʏркмен халыларының нǝхил докалышыны сергǝ геленлере гөркезмекчи. Сарыдан бизиң билен биле гелен, Тагынесеп дагам белленилен гоншы залда өз өнʏмлерини ерлешдирйǝрлер. Олардаи аңырда Хорасан велаятындан геленлер өз залларында ишлешип дурлар. Мен хорасанлыларың янына барярын.
—Тʏркменлерден гелен ёкмы? - дийип сораярын.
Ишлǝп дуранларың ёлбашчысы:
— Ёк. Гелен ёк - дийип Җовап берйǝр-де, - Бизиң велаятымызда көп санлы тʏркмен яшаяр. Олар өрǝн кашаң халылары докаярлар. Эмма вели агайы уссат Ниязи ялы, бизиң велаятымызда тʏркмен халыдарыны сөййǝн җанкөер ишгǝр ёк. Шонун ʏчин тʏркмен халыларыны бǝрик гетирип билмедик дийип, сөзʏниң ʏстʏни етирйǝр.
Эртирден гич агшама ченли, эгер гʏнорта нахары вагтындакы аракесмǝни хасап этмесек, шейле ядавсыз чалт ишленилмеги нетиҗесинде Мазандеран велаятының бөлʏми эсасан тамам эдилди. Aгшам мыхманхана геленимизде, Кум шǝхеринден маңа телефон гелди. Хабып Жафары тил эдйэр. Ол Кум шǝхеринде ишлейǝр хем яшаяр:
— Эртир ирден мениң Тǝхранда яшаян гиевим сениң яныңа барар, Кум шǝхерине алып гайдар. Мен бǝрде саңа гарашярын - дийди.
Хабып Жафарының айдышы ялы, эртир ир биден онуң гиеви Абдылхалым машыны билен мениң ызымдаи гелди. Биз онуң Тǝхрандакы өйʏне бардык. Ики гат кашаң җай. Аялы Аманбиби бизи гʏлер йʏз билен гаршылаяр. Отагларының ичине гʏл пʏркʏлен ялы арасса. Халы, палас, кече тʏс тʏркменлериң милли өй гошлары. Чай-нахардан соң Абдылхалым билен гөни Кум шǝхерине гитдик. Элбетде. бу шǝхериң адыны эшитмедик ёк болса герек. Ылайта-да Эйранда ымам Хомейни хǝкимиет башына геленден соңра, Кум шǝхериниң ады хас-да, мешхурлыга эе болды. Себǝби Хомейни шу шǝхерде доглупдыр, шу шǝхерде-де яшапдыр. Белки, шол себǝпдендир. Кума гндйǝн шоссе ёлы шейле кашаң, шейле гиң, ики тараплайын гатнавлы салныпдыр. Бу шоссе ёлы Кумдан соң Ыспыхана, Шираза, тǝ Эйраның парc айлагының кенарларындакы шǝхерлерине гидйǝр. Тǝхрандан 5-10 километр геченде, шоссе ёлуның голайында Хомейниниң мазары. Онуң алтын дейин ялдыраян гʏммезлери узаклардан гөрʏнйǝр Шосседе дʏрли машынлар барха көпелйǝр. Машының рулуны дөзʏмли тутуп отуран Абдылхалым энче машынларың ызындан етип, оңʏне гечйǝр. Ёлда өрǝн көп ёлагчылар гатнадян автобуслар душ гелйǝр. Оларың гапдалларында дʏрли шǝхерлериң атлары язылыпдыр. Хатда Тǝхран - Стамбул - Милан диен язгыларам бар. Диимек, бǝрден Тʏркийǝ, Италия гатнаян автобусларам бар. Умуман Эйранда автобус транспортының ёлагчылары өрǝн көп. Демир ёл барам болса, нǝме ʏчиндир ёлагчылар автобус билен гатнамагы говы гөрйǝрлер. Эйранда болан вагтларымда отла мʏненим бир гезегем ядыма дʏшенок.
Аз салымдан Кум шǝхериниң метҗитлериниң белент минаралары гөрʏнди: Биз шǝхериң голайындакы ун увейǝн дегирмениң оңʏнде айк чекдик. Хабып ишинде экен. Ол бизи гʏҗак ачып гаршылаяр ве дегирмениң гиң ховлусына алып баряр. Онуң иш эдарасам шу ховлуда ерлешйǝр. Хабып өзʏниң харазының ишлейши билен мени танышдыряр. Кум шǝхериниң меркези көчелериниң биринде ёрлешйǝн ак мермерден салынан ики гат жайың өңʏне гелйǝрис. Бу Хабыбың өйи. Гиң ховлусам мермер дашындан салныпдыр. Җайдар ховлы шейле гыммат дашдан кашаң салнансоң, отагларының ичиниң нǝхилидигини айдып отурмагың гереги ёк. Бир сөзде айтсам, дʏнйǝде иң гең зат бар болса, отагларың хеммесинде диен ялы бар. Мен Хабып билен шу йылың май айында Ашгабатда танышдым. Ол өзʏниң 5—6 яшлы гызҗагазы билен гелипди. Өз какасы, мениң чагалык достум Атабай Җафарыдан маңа көп салам гетирди. Өйде Наташа атлы 15 яшларындакы гызы бар экен. Аялы Америка гидипдир. Өйле нахарындан соңра Кум шǝхериниң ядыгǝрликлерини гөрмǝге гитдик. Шǝхер илатының хем-де, зыярата геленлериң эркеклериниң хеммеси сакгаллы гара гейимли, аялларының болса башлары гара чадралы. Диңе йʏзлери гөрʏнйǝр. Биз болсак европа гейимли боланымыз ʏчин олардан сайланярдык. Шǝхериң иң мǝрекели метҗитлериниң бири Машатдакы ымам Рзаның губурындакы метҗиде чалымдаш, шол ымамың аял-доганы хезрети Масуманың губурындакы метҗит. Биз Шол метҗиде зыярат этдик. Шǝхериң бейлеки ерлерине айландык. Агшам Хабыбыңкыда болуп, эртеси ир билен Тǝхрана гайдып гелдик. Тǝхранда халы сергисиниң ачылышына гарашман, Тагынесеп билен, Сары шǝхерине, соң Кʏмметковса гелдим. Ныязмухаммет дагы Тǝхранда галдылар. Элбетде, Эйранда болмак дөврʏмиң чǝклидиги себǝпли, сергиниң ачылышына гатнашып билмедим. Йөне велин халы сергисиниң ачылышына тʏркмен бөлʏмине ёкары баха берлишине Кʏмметковусда телевизорда серетдим. Тʏркмен халысының җанкөери ялы уссат Ныязмухаммет Ниязиниң йөрите диплома хем байрага мынасып боланыны эшитдим.
4. Тʏркменсǝхра душушыклары
Мениң Тǝхрандан Кʏмметковса гайдып гелмегим Гурбанлыга габат гелди. Бǝрде Гурбан байрамчылыгы өрǝн гиңден тутуляр. Ир билен ǝхли халк шǝхериң чǝгиндǝки гиң мейдана йыгнаняр. намаза дурярлар. Метҗидиң минарасы хасапланян белент телǝрде ахун 4 микрофонда дога окаяр. Намаз окаляр. Соң илат шǝхере сиңип, бир-бириниң гурбан байрамыны гутлаяр. Менем Атабай Җафары билен айтнамаза гатнашдым. Гелип, Атабайыңкыда гурбанлык ийдик. Онуң мениң чагалык достумдыгыны башда айдыпдым. Арада аялы билен Тʏркменистана гелип гидипди ол мениңкиде-де, мыхманчылыкда болупды, өзʏниң гөвни ялы, гиң ховлусы портыгалы (апелсин), лǝреңңи (мандарин) ялы мивели баглардан дос-долы. Улы оглы Хабыбың Кум шǝхеринде яшаяндыгыны, ишлейǝндиги билйǝрсиңиз. Ондан кичи оглы Арчын Текин. Бу онун соңкы сайлап алан ады. Аслы ады Неҗеп Жафары Англияда Оксфорд университетинде мугаллымчылык эдйǝр. Ол йыгы-йыгыдан Ашгабада гелип гидйǝр, Голайда Президентиң Перманы билен Тʏркменистаның гражданлыгына кабул эдилди. Кичи огуллары Хатип өз янында. Гызлары дурмуша чыкан. Агтыклары аталарының дашыны гуршап отыр. Атабайың бирнǝче гектар ери бар. Ол эсасан бугдай экйǝр. Мениң баран вагтым орак башланыпды. Шу йыл хасылың, бол болҗакдыгыны айтды. Өйледен соң Атабайың гиеви Тʏркменсǝхрада иң белли, хорматлы гурплы адамларың бири, Ахмет Мухаммединиң байрамчылыгыны гутламага гитдик. Мен өй эесини гөрен бадым, Аман Кекилов ядыма душди. Себǝби олар өрǝн бир-бирине меңзешйǝр. Йөне Ахмет гараягыз. Галан кешби өрǝн меңзешди. Ахмедиң өйʏнде онуң какасы Велимухаммт аганы хем-де Гылыч Кулыев. Олар таныш хем дост. Гылыч Кулыев Гурген шǝхеринде консул болуп ишлейǝркǝ онуң билен биле тиркешйǝндигимиз, биле душушянымыз ядыма душйǝр – дийип, Ахмет ятлаяр.
Агшам мениң гарындашым Мухаммет Егǝни Атабай икимизи мыхманчылыга чагырды. Гиң ховлы, ики гат улы җай, 1966-нҗы йылда Тʏркменсǝхра геленимде, Мухаммет билен, мениң якын гарындашымың эҗеси Айсолтан билен душушыпдым. Айсолтан эҗекем 3-4 йыллыкда арадан чыкыпдыр. Оңа аят бердик. Мухаммедиң какасы Гурбан Егенмǝмет хаҗы оглы совет хǝкимиетиниң илкинҗи йылларында Эсенгулыдан Эйрана гөчʏп гитдилер. Егенмǝммет хаҗының мирасдары Гурбан өрǝн барлы абрайлы адамдарың бириди. Эсенгулыда онун ун увейǝн харазы барды. Эйрана геленлеринде-де, хараз, электрик станциясыны эдиндилер. Шол мирас Мухаммеде-де, гечипдир. Ол мени улы машгаласы билен танышдыряр. Улы оглы Гурбан, Какасының ат дакыланы, өйленен, бирнǝче чагасы, бирнǝче дукани бар. Ондан кичиси Ахмет Германияда яшаяр. Янындакы көмекчи оглы Махмыт. Кичнлери Массуд, Нагмат гызлары: Зылайха, Зыбайда дурмуша чыкан. Кичи гызлары Мина, Айте. Бизиң баран байрамчылык гʏнʏмизде Мухаммедң огул-гызларының агтыкларының хеммеси өз өйʏнде экен. Мен шол гʏн Мухамметлерде ятдым. Эртир ир билен Мухаммедиң хоҗалыгыны гөрмǝге гитдик. Кʏмметковсуң голайында онуң сыгыр фермасы бар. Сыгырлары ала, Голландияның Гольштейн диен тохумындан, 100-ден говрак. Шолардан хер йылда 50-60 санысы гузлаяр. Кǝбир сыгры гʏнде 15-20 литр сʏйт берйǝр.
- Гарранларыны өлдʏрип, этини сатяр. Кʏмметковус, Гʏрген шǝхерлериниң илатыны сʏйт өнʏмлери билен ʏпҗʏн эдйǝрин, -дийип, маңа дʏшʏндирйǝр.
Эртеси Мухаммет билен Бендертʏркменде, Хоҗанепесде, Кʏмʏшдепеде яшаян доган-гарындашлар, дост-ярлар билен гөрʏшмǝге гитдик. Мен бу ерлерде 1966-нҗы йылда-да гелип гидипдим, энче гарындашлар билен душушыпдым. Мениң ʏчин иң бир толгундырыҗы душушыкларың бири Маравдепе этрапларында болды. Мен шу ерлерде йигриминҗи йылларың ахырларында, огланкам аз вагт яшапдым. Башда айдышым ялы, мен шол втгтларда шу этрапларда яшаян доган дайым Гурбанберди Ахуна огуллык берлипдим. Ол Бухара медресесини гутаран. Окап йөрен дөврʏнде Азадының «Бехиштнамасыны», Магтымгулының гошгуларының өз эли билен гөчʏрип, бǝрде чап этдирен, тʏркменлериң арасына яйрадан белли магарыфчы болупдыр. Маравдепе етрапларында яшаян оба ханлары Шыхы хан, Солтанмǝммет хан дагы оны Чекишлердеи бǝрик чагырып гетирипдирлер, өзлериниң руханылары эдип беллǝпдирлер.
Тʏркменистана гайтмалы гʏнʏм голайлашярды. Мыхманчылыга чагырылан ерлериң хеммесине бармак мʏмкинчилиги ёкды. Вагт азды. Хер задам болса Ашгабатда өң душушан, таншан адамларым Хаҗы Юсуп Мухаммединиң, хаҗы Халылла Сопызадǝниң өйлеринде мыхманчылыкда болдум. Ашгабада гайтмазымың өң янында Тǝхрандан өз аялы билен билеликде йөрите мени гөрмек ʏчин Анна Ахуны Кʏмметковса гелди. Ол Эйрандакы ве башга юртлардакы сув десгаларыны гурян өрǝн мешхур, бай инҗенер. Мениң хорматыма Кʏмметковусдакы өйʏнде кабул эдишлик гурады. Оңа Кʏмметковсуң танымал адамларының энчемеси гатнашды. Көп гʏррʏң эдилди, айдым айлылды. саз чалынды, гошгы окалды. Эйранда 15 гʏнлǝп болмагым мен-де, ятдан чыкмаҗак улы тǝсирлер галдырды. Шол тǝсирлерден мен шейле нетиҗе чыкардым. Тʏркменсǝхрада яшаян тʏркменлер өзлериниң Тʏркменистанда яшаян доганларының дидарына өрǝн сувсапдырлар. Олар душушанларында гуҗаклашып гөрʏшйǝрлер. Хер ким энчеме йыл бǝри тебсирǝн додакларын тешнелигини гандырмак ислейǝрди. Эмма дидардан доймак ёкды. Юртларың арасындакы арачǝклериң ачыландыгына, барып-гелишмǝге мʏмкинчиликлериң дөрǝндигине чǝксиз бегенйǝрлер. Тʏркменистаның гарашсызлык аланына, Президентимиз Сапармырат Ныязова алкыш айдярлар. ...
---------------------------------------
---------------------------------------
Aşgabat: Türkmenistanʏň Gündelik Gazeti (Newspaper) - December 16, 1992, Ashgabat, Turkmenistan (ОН БӘШ ГʏНЛӘП ЭЙРАНДА)
4. Book Google.ca/books/… - Анна Ковусов
· Забота: стихи - 1972
· Отражение: Стихотворения и
поэмы ["Мой аул" и "Печальная - 1968
No comments:
Post a Comment