Səfəvilərdən sonra dilimizdən çıxarılan sözlər صفوی لردن سونگرا دیلیمیزدن چئقارئلان(یویولان) سؤزلر

guntay gencalp

Guntay Gencalp:

Səfəvilərdən sonra fars dilində qarşılığı olmayan sözlərin ya dilimizdən sökülüb atılması, ya da təhrif edilməsi necə olmuşdur?

Səfəvilərə qədər dilimiz Anadolu və Türkistanla ilişkidə olaraq gəlişmə sürəci yaşamışdır. Səfəvilərdən sonra Türk Dünyası arasına ideolojik və məzhəbi sərhəd qoyuldu. Türk dili fars dilinin qrameri və söz dağarcığı altında əzilməyə və büzülməyə başladı. Bu sözlərdən bir qismini yazıram:

1- Türk dilində kök hərflər genəldə öz varlığını ək alımında qoruyar. Bu üzdən də türk dilində “mən” zəmiri yoxdur. “Bən” zəmiri var. Çünkü “b” hərfi öz varlığını qoruyaraq zəmirin çoğul biçimində də təkrarlanır və “biz” olur. “Mən” doğru olsaydı, o zaman “biz” yerinə, “miz” deyilməli idi.
“M” hərfi səfəvilərdən sonra “b” hərfini sıxışdırıb çıxararaq farslaşdırmışdır. Səfəvilərə qədərki ədəbiyatımızda (Füzuli, Nəsimi, Kişvəri, Qorqud, Həbibi, ...) “mən” zəmiri ilə qarşılaşmarıq. Həp “bən” yazılmışdır.

2- “Kəndi” olaraq dilimizdə dönüşlülük zəmiri kimi nitələnən zəmirin fars dilində qarşılığı olmadığı üçün Səfəvilərdən sonra dilimizdən çıxarılmışdır. Tam Səfəvilərə qədər bu dönüşlülük zəmiri qullanılmışdır. “Kəndi” dönüşlülük zəmiri yox edilərək yerinə “öz” oturdulmuşdur. Türk dilində “kəndi” dönüşlülük zəmiri gövdəsəlliyi və “öz” isə cövhəri bildirər. Dilimizdə səfəvilərdən sonra qullanılan “öz” tamamən yanlış və fəlsəfi içəriyini itirərək qullanılır duruma gəlmişdir.

3- Fars dilində qarşılığı olmayan “şu” işarə zəmiri dilimizdən sökülüb atılmışdır. Tam Səfəvilərə qədər bu zəmir qullanılmışdır. Fars dilində “bu-in” və “o-an” zəmirlərinin qarşılığı var, lakin “bu” ilə “o”nun arasına işarə edən “şu” işarə zəmirinin qarşılığı yoxdur. Yalnız səfəvizədə türkcədə bu zəmir və digər sözlər yox edilmişdir. 2 milyon civarında olan səfəvi nəfəsi ilə zəhərlənməmiş türkmənlərdə hələ də “şu” zəmiri qullanılmaqdadır.

4- Fars dilində “doğmaq” feilinin qarşılığı yoxdur. Bu üzdən də Səfəvilərdən sonra “doğmaq” feili günəş və ay doğumunda doğru qullanılsa da, canlıların doğurma əməliyatında yanlış qullanılmışdır. Türk dilində doğmaq kəndiliyindən var oluşdur. Qadın və ya inək doğmaz, doğurar. Doğan isə çocuq və ya heyvanın yavrusudur. Fars dilində doğurmaq feilinin qarşılığı var, ancaq doğmaq feilinin qarşılığı yoxdur. Böyləcə Səfəvilərə qədər yazılı mətnlərdə doğmaq olaraq keçən dünyaya gəlmək, Səfəvilərdən sonra farscanın “dünyaya gətirmək” anlamında olan “zayidən” feili yerinə oturdulmuş və “doğurmaq” isə dilimizdən sökülüb atılmışdır.

5- Səfəvilərdən sonra fars dilində qarşılığı olmayan “onarmaq” feili və bu feildən törəyən “onarım, onarı” kimi sözlər dilimizdən sökülüb atılmışdır.

6- Fars dilində qarşılığı olmayan “enmək” feili dilimizdən qismən çıxarılaraq yerinə “düşmək” feili oturdulmuşdur. Çünkü fars dilində “düşmək” feilinin qarşılığı var: oftadən. “Enmək” feilinin qarşılığı yoxdur və fars dilində onun qarşılığı söz-feil birləşməsindən oluşmaqdadır: forud amədən.

7- Fars dilində “bulunmaq” feilinin qarşılığı olmadığından bu feil və bu feildən törəyən bütün sözlər Səfəvilərdən sonra dilimizdən silinmişdir. Füzuli yaradıcılığında bolca keçər.

8- Fars dilində qarşılığı olmadığı üçün “ilətmək” və ona bağlı sözlər Səfəvilərdən sonra dilimizdən silinmişdir. Füzulinin “Leyli-Məcnun” əsərində sıxca keçər.

9- Buluşmaq feilinin qarşılığı olmadığı üçün dilimizdən sökülüb atılmışdır.

10-Fars dilində qarşılığı olmadığı üçün “bunalmaq” və ondan törəyən “bunalım” kimi sözlər dilimizdən silinmişdir.

11-Bu sözlərin sayı yüzlərcədir... 12-Bu kimi köklü sözlərimizin yerini iftira və yalan çağrışdıran mərsiyə sözləri doldurmuşdur.